Uzaklara Yakınlaşmak: Girişimcilik temelinde Uzay Endüstrisi
Uzay alanındaki gelişmeleri dünden bugüne değerlendiren bu çalışmada, öncelikle uzay alanındaki keşiflerin ve gelişmelerin tarihçesi paylaşılmış, daha sonrasında Uzay Endüstrisi ve dalları kısaca tanıtılmıştır. Böylelikle uzay sektöründe gerçekleştirilen özel girişimlere ve atılımlara geçiş yapmadan genel bir altyapı oluşturulması hedeflenmiştir. Daha sonrasında, özel teşebbüslerin uzay endüstrisi ile somut olarak tanışması ve bu alanda özel girişimlerin yolunu açan ve faaliyetlere ivme kazandıran gelişmeler araştırılmıştır. Çalışmanın devamında özel girişimlerin uzay endüstrisinde gerçekleştirdiği yenilikler paylaşılarak bu ilklerin sektörün gidişatını nasıl şekillendirdiğinin anlaşılması amaçlanmıştır. Son olarak yakın/uzak gelecekte karşılaşılması muhtemel olan faaliyetlere yönelik gelişmeler ve projeksiyonlar sunulmuştur.
Yazıyı okurken yer yer konuyla ilgili video linkler paylaşılmıştır. İnteraktif bir okuma yapmanız ve ara ara açıp videoları izlemeniz, yazıyı çok daha keyifli hale getirecektir. Haydi başlayalım!
1. UZAY KEŞİFLERİ VE ÖNEMLİ GELİŞMELER
İnsanlığın gökyüzü ve uzayla olan ilişkisi binlerce yıla dayansa da, somut olarak uzaya erişmeye yönelik gelişmelerin başlangıcı 100 yılı aşmamaktadır. İnsanlığın bugünkü seviyesine gelmesinde yapılan denemelerin, sevinçlerin, üzüntülerin ve fedakarlıkların sayısı oldukça fazladır.
Aşağıdaki akış şemasında, somut olarak addedebileceğimiz gelişmeler hükümetler bazında başlangıcından günümüze kadar belirtilmeye çalışılmıştır. Çalışmanın ilerleyen bölümlerinin daha iyi kavranabilmesi adına uzay sektörünün evveliyatını bilmek faydalı olacaktır.
Özel girişimlerin getirdiği yenilikler ilerleyen bölümlerde daha ayrıntılı ele alındığından akış şemasında bulunmamaktadır.
13 Haziran 1942: Almanya ilk balistik füze denemelerine başlamıştır.
27 Mart 1945: Alman balistik füze tasarımcılarından oluşan bir ekip, Almanya’yı işgal eden ABD ordusuna teslim oldu ve ABD’de kurulan füze geliştirme ekibinin bir çekirdeğini oluşturdu.
Eylül 1945: Alman bilim adamı ve mühendis olan Helmut Gröttrup, roket teknolojilerini geliştirmek için Sovyetler Birliğine katıldı.
20 Şubat 1947: ABD Alman V2 roketlerini kullanarak uzaya ilk kez canlı gönderdi. Gönderilen ilk canlılar meyve sinekleri oldu.
4 Ekim 1957: Sovyet Rusya ilk uydu olan Sputnik’i uzaya fırlattı.
3 Kasım 1957: Sputnik 2, içerisinde Laika adlı bir köpekle fırlatıldı (USSR). Laika yolculuktan sağ çıkamadı.
31 Ocak 1958: ABD tarafından fırlatılan ilk uydu olarak Explorer 1 yörüngeye gönderildi.
19 Ağustos 1960: Strelka ve Belka köpeklerini taşıyan Sputnik 5 gemisi fırlatıldı (USSR). Canlı bir şekilde uzaya gidip gelebilen ilk canlılar oldular.
13 Eylül 1960: Çin ilk başarılı roketini fırlattı.
12 Nisan 1961: Rus kozmonot Yuri Gagarin uzaya çıkan ilk insan oldu.
5 Mayıs 1961: Astronot Alan Shepard uzaya çıkan ilk Amerikalı oldu.
20 Şubat 1962: Astronot John Glenn yörüngedeki ilk Amerikalı oldu.
16 Haziran 1962: Valentina Nikolayeva Tereşkova uzaya çıkan ilk kadın oldu (USSR).
19 Temmuz 1964: Çin beyaz fareleri taşıyan ilk deneysel biyolojik roketini uzaya fırlatıp geri getirdi.
18 Mart 1965: Kozmonot Alexei Leonov uzay aracına bağlıyken uzayda yürüyen ilk insan oldu.
3 Haziran 1965: Astronot Ed White, uzayda yürüyen ilk Amerikalı oldu.
14 Temmuz 1965: Mariner 4 uzay aracı Mars’ın ilk resimlerini iletti.
26 Kasım 1965: Fransa, kendi yapımı bir fırlatma aracıyla Diamant-A NO 1 isimli ilk uydusunu başarıyla fırlattı. Fransa, Sovyetler Birliği ve Amerika Birleşik Devletleri’nin ardından kendi roketinin üzerinde bir uydu fırlatan 3. ülke oldu.
3 Şubat 1966: Rus uzay aracı Luna 9, aya inen ilk uzay aracı oldu.
2 Haziran 1966: Surveyor 1, aya inen ilk Amerikan uzay aracı oldu.
18 Ekim 1967: Sovyet sondası Venera 4'ten bir iniş kapsülü, Venüs’ün atmosferi hakkında veri topladı.
15 Eylül 1968: Sovyet uzay aracı Zond 5 fırlatıldı ve daha sonra ayın yörüngesinde dönen ve Dünya’ya dönen ilk uzay aracı oldu.
21 Aralık 1968: Apollo 8 fırlatıldı ve daha sonra mürettebatı ayın yörüngesindeki ilk insanlar oldu.
20 Temmuz 1969: Neil Armstrong ve “Buzz” Aldrin, aya çıkan ilk insanlar oldular (USA).
11 Şubat 1970: Japonya ilk uydusu Ohsumi’yi fırlattı.
12 Eylül 1970: Luna 16 fırlatıldı ve ayın yüzeyinden toprak örneği toplayıp getiren ilk otomatik uzay aracı oldu (USSR).
15 Aralık 1970: Venera 7, Venüs’e inen ilk sonda oldu (USSR).
19 Nisan 1971: Sovyet uzay istasyonu Salyut 1 fırlatıldı.
30 Temmuz 1971: Ay gezgini (The Moon Rover) ilk kez ayda sürüldü (USA).
13 Kasım 1971: Mariner 9 sondası, başka bir gezegenin — Mars’ın yörüngesinde dönen ilk gemi oldu (USA).
14 Mayıs 1973: ABD ilk uzay istasyonu Skylab’ı fırlattı.
30 Mayıs 1975: ELDO (Avrupa Fırlatıcı Geliştirme Organizasyonu) ve ESRO’nun (Avrupa Uzay Araştırmaları Örgütü) birleştirilmesiyle Avrupa Uzay Ajansı kuruldu.
17 Temmuz 1975: Amerikan Apollo 18 ve Sovyet Soyuz 19, Apollo-Soyuz Test Projesi’ne kenetlendi. Böylelikle ilk uluslararası insanlı uzay uçuşu gerçekleştirildi.
20 Ağustos 1975: Viking 1 Mars’a başarılı bir şekilde inen ilk uzay aracı oldu (USA).
Eylül 1976: Viking 2 uzay aracı, Mars yüzeyinde donmuş su keşfetti (USA).
Eylül 1977: Voyagers 1 fırlatıldı (USA). Voyagers 1 şuan dünyadan en uzakta bulunan ve güneş sisteminin dışına çıkan insan yapımı ilk nesnedir.
12 Nisan 1981: Columbia, fırlatılan ilk Uzay Mekiği oldu (USA).
3 Şubat 1984: Astronot Bruce McCandless, bağlantısız bir uzay yürüyüşü yapan ilk insan oldu (USA).
30 Ekim 1984: Uzay ve uzay teknolojisinin ticarileştirilmesinin özel teşebbüsünü kolaylaştırmak için ABD tarafından “1984 Ticari Uzay Fırlatma Yasası” oluşturulmuştur.
19 Şubat 1986: 1986 yılından 2001 yılına kadar alçak Dünya yörüngesinde kalan, Sovyetler Birliği ve ardından Rusya tarafından yönetilen Mir uzay istasyonunun ilk modülü uzaya gönderildi. İnsanlığın uzayda uzun süre düzenli olarak içinde yaşadığı ilk uzay araştırma istasyonudur.
3 Şubat 1994 Sergei Krikalev, Uzay Mekiği ile uçan ilk Rus kozmonotu oldu.
12 Şubat 2001: NEAR (ABD Near Earth Asteroid Rendezvous) asteroit Eros’un yüzeyine indi. NEAR bir asteroit etrafında yörüngeye giren ilk uzay aracıdır.
28 Nisan 2001: Amerikalı Dennis Tito, Rus uzay programına 20.000.000 $ ödedikten sonra uzaya çıkan ilk turist oldu.
25 Ağustos 2003: NASA, uzayda şimdiye kadarki en büyük çaplı kızılötesi teleskopu, Spitzer Uzay Teleskobu ’nu gönderdi.
15 Ekim 2003: Çin Ulusal Uzay İdaresi, ilk Çinli astronotunu uzaya gönderdi. Böylelikle Çin, uzaya bir insan gönderip güvenli bir şekilde Dünya’ya geri gönderen üçüncü ülke oldu.
3 Temmuz 2005: Bir NASA uzay aracı Manhattan’ın yarısı büyüklüğünde bir kuyruklu yıldızla çarpıştı ve bilim adamlarının dünyadaki yaşamın yapı taşlarını incelemelerine yardımcı olmak için tasarlanmış parlak bir kozmik parçalama yarattı.
25 Mayıs 2008: Marsa gönderilen “Phoenix Mars Lander” Marsta buz parçaları keşfetti (USA).
13 Kasım 2009: NASA bilim adamları, ayın Güney Kutbu yakınlarındaki bir kraterde “önemli miktarda” buz keşfettiklerini duyurdu.
8 Temmuz 2011: Uzay mekiği Atlantis, uzaya fırlatılan son Amerikan uzay mekiği oldu. Böylelikle NASA’nın mekik programı bitmiştir.
29 Eylül 2011: Çin ilk uzay laboratuvarı olan Tiangong-1’i fırlattı.
26 Kasım 2011: NASA, şimdiye kadar başka bir gezegeni keşfetmek için gönderilen en büyük, en donanımlı robot olan Curiosity’yi fırlattı. 6 Ağustos 2012de Marsa vardı.
14 Aralık 2013: Çin, 1976'dan bu yana ilk kez aya “yumuşak iniş” yaparak insansız bir uzay aracı gönderdi ve bunu başaran 3. ülke oldu.
Bu kronolojide bulunmayan bir çok gelişme yer almaktadır. Ancak ben içlerinden kendimce önemli gördüğüm belli başlı gelişmeleri burada sizlerle paylaştım. Ayrıntılı inceleme yapmak isteyenlere aşağıda verdiğim kaynaklara bakmalarını öneririm.
- Nationla Archives. (2022). “Space Exploration”. Archives Library Information Center, Nationla Archives. https://www.archives.gov/research/alic/reference/space-timeline.html (Erişim Tarihi:18.03.2022)
- Zak, Anatoly. (2022). “THE 20TH CENTURY: The Space Age”. Chronology, Russian Space Web http://www.russianspaceweb.com/chronology_XX.html (Erişim Tarihi: 18.03.2022)
- Royal Museums Greenwich. (2022). “Space Race Timeline”. Royal Museums Greenwich. https://www.rmg.co.uk/stories/topics/space-race-timeline (Erişim Tarihi: 19.03.2022)
- Petersen, Carolyn Collins. (2018). “The History of the Chinese Space Program”. ThoughtCo https://www.thoughtco.com/chinese-space-program-4164018 (Erişim Tarihi: 20.03.2022).
- Britannica. (2022). “Yang Liwei”. Space Next 50, Encyclopedia Britannica. https://www.britannica.com/explore/space/yang-liwei/ (Erişim Tarihi: 20.03.2022)
- Reuters. (2020). “TIMELINE-Major milestones in Chinese space exploration”. REUTERS. https://www.reuters.com/article/space-exploration-china-moon-idUSL1N2I90NP (Erişim Tarihi: 20.03.2022)
- 98th United States Congress, (1984, October). Public Law 98–575. In 98th Congress
2. UZAY ENDÜSTRİSİ
Uzay endüstrisi, Dünya’nın yörüngesine veya ötesine giden bileşenlerin üretimi ve teslimatı ve kişi veya bileşenlerin transferi ile ilgili ekonomik faaliyetleri ifade etmektedir. Bu alandaki gelişmelerin başlaması ve belirli bir seviyeye getirilmesi ilk zamanlar devlet kurumlarının çabalarıyla oluşturulmuştur. Diğer yandan hükümet politikaları ve harcamaları hala daha, bu alanda güçlü bir etkiye sahip olmaya devam etmektedir (Harrison, 2012: 1). Son yıllarda uzay endüstrisinde özel ve kamu finansmanından yararlanarak yaratıcı işler yapan ve sektöre yenilik getiren birçok ticari aktör ortaya çıkmıştır (Moranta & Donati, 2020: 7). Fırlatma araçları, uzay araçları, uydular ve parça ve teçhizatı içeren uzay odaklı üretim, geniş bir uzay endüstriyel altyapıyı oluşturmuştur. Uzay endüstri altyapısının oluşması uydu telekomünikasyon ve yayın hizmetleri ile uydu uzaktan algılamayı içeren çok daha geniş bir uzay hizmetleri sektörünü mümkün kılmıştır (Harrison, 2012: 1).
Aşağıda kısaca Uzay Endüstrisinin dallarını açıklanarak uzay alanındaki girişimcilik faaliyetlerinin değerlendirilmesine öyle geçilmiştir.
2.1. Ticari Uzay Taşımacılığı Endüstrisi
Ticari Uzay Taşımacılığı; uyduların, kargo araçlarının, faydalı yüklerin veya yolcuların uzaya ve uzaydan yeryüzüne transferini içeren yörüngesel ve yörünge altı faaliyetlerdir (George, 2019: 182).
Ticari Uzay Taşımacılığı endüstrisi; uydu imalatını, uydu hizmetlerini, yer ekipmanı imalatını, küresel navigasyon uydu hizmetlerini ve fırlatma araçları ve uydular için dağıtım ağını içerir. Özel ticari uzay şirketlerinin gelişmesi ve büyümesiyle birlikte, harcanabilir fırlatma araçları, yeniden kullanılabilir fırlatma araçları, ticari uzay limanları, yeniden giriş araçları (reentry vehicles), uzay teknolojileri, sevk ve araç bileşeni teknolojileri ve yolcu uzay uçuşları da ticari uzay taşımacılığı endüstrisi içerisinde addedilebilir (George, 2019: 182).
Aşağıda ticari fırlatma endüstrisinin mümkün kıldığı sektörler sıralanmıştır.
2.1.1. Fırlatma Aracı İmalatı (Launch Vehicle Manufacturing)
Fırlatma aracı imalatı; fırlatma araçlarının imalatını ve fırlatma hizmetlerinin sağlanmasını içerir (McAlister, 2001: 5). Fırlatma araçları; insanlı veya insansız uzay araçlarını, ticari uyduları ve çeşitli yükleri uzaya taşıyan sistemlerdir. Devletlere ait uydular da aynı araçlarla fırlatılsa da, ticari fırlatma faaliyetinin ana itici gücü ticari uydulardır (Harrison, 2012: 4). Örneğin, 2021 yılında 54 lisanslı ticari fırlatma gerçekleştirilmiştir ve bunlardan ilki 7 Ocak tarihinde SpaceX’in Falcon 9 roketiyle fırlatılan Turksat-5A uydusu olmuştur (FAA, 2022).
2.1.2. Uydu ve Yer Ekipmanı İmalatı (Satellite and Ground Equipment Manufacturing)
Uydu imalatı, uyduların yapımını ve satışını içerir. Yer ekipmanı imalatı, uyduyla ilgili donanımları (örneğin, ağ geçitleri ve uydu kontrol istasyonları), mobil yer-uydu bağlantısı ekipmanını, Çok Küçük Açıklıklı Terminalleri (Very Small Aperture Terminals: VSAT’ler) ve uydu hizmetleriyle kullanılan tüketici elektroniklerini (örneğin, Doğrudan Yayın Uydu çanakları, telefon kulübeleri ve el telefonları) içerir (McAlister, 2001: 5).
2.1.3. Uydu Hizmetleri (Satellite Services)
Uydu hizmetleri, hem son kullanıcı hizmetlerini hem de uydu iletişimini sağlayan aktarıcıların kiralanmasını içerir. Son kullanıcı hizmetleri arasında; telefon, çok küçük açıklıklı terminal (VSAT) hizmetleri, mobil veri hizmetleri ve doğrudan eve televizyon (Direct to Home: DTH) gibi hizmetler bulunmaktadır. Aktarıcı Kiralama Hizmetleri ise; uydu işleten ve uydu aktarıcı kapasitesini tam zamanlı veya ara sıra kullanım esasına göre kiralayan veya satan şirketler tarafından sunulmaktadır (McAlister, 2001: 5).
2.1.4. Uzaktan Algılama (Remote Sensing)
Uzaktan algılama ham veri ve uydu görüntüsü hizmetlerinin sağlanmasını içerir (McAlister, 2001: 5). Uzaktan algılama, bir alanın yansıyan ve yayılan radyasyonunu belirli bir mesafeden (uydu veya uçaktan) ölçerek bir alanın fiziksel özelliklerini algılama ve izleme işlemidir (USGS, 2022).
Uzay Endüstrisinde yer alan iş fırsatları başlıca yukarıda değinilen ana başlıklar altında incelenmektedir. Yukarıda değinilen sektörlerden de anlaşılabileceği gibi uzay endüstrisine dokunan birçok girişimden ve iş fırsatından bahsedilebilir. Ancak bu çalışmada öncelikli olarak uzay endüstrisinde özel teşebbüslerin yükselişi, ortaya çıkan fırsatlar, getirilen yenilikler ve gelecekte beklenilen atılımlar mercek altına alınmaktadır.
3. ÖZEL İŞLETMELER İÇİN UZAY ALANINDA FIRSATLARIN DOĞUŞU
Uzay ve uzay teknolojileri alanında özel işletmelerin rol alabilmesinin temelleri 1984 yılında “1984 Ticari Uzay Fırlatma Yasası” ile ABD’de atılmıştır. Böylelikle uzay endüstrisinde özel teşebbüsün yolu açılmıştır (98th United States Congress, 1984). 2000lerden sonra ise ABD, inovasyonu teşvik etmenin, maliyetleri düşürmenin ve uzay üretimi ve hizmet sunumunda ticari katılımı teşvik etmenin bir yolu olarak küçük işletmeleri ve girişimleri uzay faaliyetlerine yönlendirmeye çalışmıştır (Harrison, 2012: 2).
Diğer yandan, ticari şirketlerin, uzay yolculuğunun başlangıcından beri uzay uçuşlarına dâhil olduğunu söylemek gerekir. Örneğin insanlığı Ay’ın yüzeyine çıkaran Satürn V (Kullanım Aralığı 1967–1973) roketinin yapımında özel şirketler NASA için faaliyet göstermiştir. Ancak burada hükümetler bu roketlerden birini yapmak için özel işletmelerle ödeme karşılığında anlaşmalar yapmakta ve inşa edilenler üzerinde neredeyse tam kontrole sahip olmaktadır. Ancak 2000'li yıllarda ticari uzay arenasında yeni bir oyuncu ortaya çıkmıştır. Elon Musk tarafından 2002 yılında kurulan ve yönetilen Space Exploration Technologies Corp. (SpaceX), kendisinden önceki yüklenici işletmelerden farklı bir yol izlemiş ve çok iddialı uzun vadeli bir hedefle tamamen uzay yolculuğuna odaklanmıştır. İlk olarak, gerçek roketler üretmesi ve bunu yaparken kârlı olmayı başarması gerekmektedir. SpaceX kendi roketlerini geliştirmeye başlamış ve tamamen devlet sözleşmelerine odaklanmak yerine, NASA ve Savunma Bakanlığı’ndan ticari ve uluslararası uydu operatörlerine kadar her türlü müşteriyi hedef kitleri altına almıştır. Özetle, uzaya gitmesi gereken bir şey varsa, SpaceX onu müşterileri adına uzaya götürmeyi vadetmiştir. Uzay sektöründeki bu atılım önemli dönüm noktalarından biri olarak sayılabilir. Bunun göstergelerinden biri de aynı dönemlerde NASA’nın yeni bir iş yapış şeklini denemeye başlamış olmasıdır. “Sabit Fiyatlı Sözleşme (fixed-price contracting)” olarak adlandırılan bu yeni iş yapış şeklinde bir hizmet çağrısı yapılacak ve özel girişimler bunu gerçekleştirmek için kendi tekliflerini hazırlayıp ve araçlarını ortaya koyacaktır. Bunun neticesinde NASA beğendiği teklife yatırım olarak toplu bir para verecek ve girişim de böylelikle gelişecektir. Araç tamamlandığında ise, NASA kullanımı için işletmeye ödeme yapacaktır. Bu şekilde NASA, bir hizmet için önceden daha az para ödeyecek ve özel şirketler nihai yaratımlarına sahip olacak ve işletecektir. Bu yöntem özel girişimlerin yaratıcı düşünmelerine neden olmuştur (Grush, 2019). Bu alanda atılan bir diğer önemli adım ise 2016 yılında yine ABD Hükümeti tarafından gerçekleştirilmiş ve ilk defa bir özel girişime Dünya yörüngesinin ötesine ve Ay’a robotik bir uzay aracı göndermesi konusunda resmi bir izin verilmesidir (Grush, 2016; Moon Express, 2022). Bu resmi izin bundan sonra gerçekleşecek olan benzer faaliyetlerin yasal zemini konusunda emsal oluşturabilir.
Ticari şirketler ticari uzay sektöründe faaliyet göstermeye başladıkça, uzay endüstrisindeki hükümet egemenliğinin yapısı her geçen gün biraz daha bozulmaktadır. 20.yy devlet tarafından finanse edilen bir uzay yarışına şahit olmasına karşın, uzay sektörüne ilgide 21.yy, özel işletmelerin boy gösterdiği bir dönem olarak anılabilir (George, 2019: 181). 2010’larda uzay uçuşlarında rekabet oldukça hızlanmış ve bazı fırlatma saylayıcıları maliyetlerini minimize etmeye çalışmışlardır. Bunlardan bir kısmı yeniden kullanılabilirliği odaklanmış ve sahneye yeni girişimler çıkmıştır (Grush, 2019). Şimdiden birçok işletmenin ve girişimin uzay sektörüyle ilgilenmeye başlamış olmasının yanı sıra SpaceX, Blue Origin, Virgin Galactic, Rocket Lab ve Moon Express gibi dikkat çekici işler yapmaya başlamış girişimler de bulunmaktadır (George, 2019: 181; Grush, 2019).
Bununla birlikte uzay alanındaki kabiliyetlerin geliştirilmesi, ekonomik, toplumsal ve çevresel sorunlara karşın çözüm üretmede kaldıraç etkisine sahip bir alan olarak değerlendirilmektedir ve buna karşın Kuzey Amerika’daki kuruluşlara karşın Avrupa Komisyonu gibi önemli başka kuruluşlar da girişimciliği teşvik etmek için çeşitli taahhütlerde bulunmakta ve uzay alanında girişimcilik ekosistemini canlandırmaya çalışmaktadır. Bu bağlamda Avrupa bloğunda da, yenilikçi planlar ve iş modelleriyle uzay sektörüne girmeyi amaçlayan iddialı planların damgasını vurduğu yıkıcı ve ticari odaklı bir uzay yaklaşımı ortaya çıkmıştır. Bu yeni ekosistemde özel aktörler, hem kamu girişimlerinin gerçekleştirilmesinde hem de uzay alanındaki ticari faaliyetlerin hükümetlerden bağımsız olarak yürütülmesinde daha belirgin bir rol oynamaktadır (Moranta & Donati, 2020: 7–8).
2014–2018 dönemi incelendiğinde, Avrupa uzay girişimleriyle ilgili 113 özel yatırım anlaşmasının, toplam 562,7 milyon Euro tutarında yatırım aldığı gözlemlenmektedir. Bu değer, başarılı bir şekilde olgunluğa ulaştıktan sonra uzay girişimlerine yapılan yatırımları içermemektedir. Eğer olgun girişimlere yapılan on milyonlarca, kimi zaman yüz milyonlarca avroluk mega yatırımlar da dahil edilirse, 2018 yılı itibariyle Avrupa uzay girişimlerindeki özel yatırımın toplam değeri 1,783.6 milyon avroya ulaşmaktadır (Moranta & Donati, 2020: 10).
4. ÖZEL GİRİŞİMLERİN GETİRDİĞİ ÖNEMLİ YENİLİKLER
NASA, Uluslararası Uzay İstasyonuna (ISS) güvenilir ve uygun maliyetli erişimi sağlamak ve potansiyel düşük Dünya yörünge varış noktalarına ticari erişimi teşvik etmek amacıyla 2010 yılında Ticari Mürettebat Programını başlatmış ve insanlı uzay uçuşu sistemlerinin geliştirilmesini kolaylaştırmak için Boeing ve SpaceX ile anlaşmıştır (NASA, 2021). Ticari Mürettebat Programı kapsamında 25 Mayıs 2012'de uzay endüstrisinde önemli bir ilk gerçekleşmiş ve bu olay uzay uçuşu sektörünü kalıcı olarak değiştiren ticari endüstri başarısı olarak tarihe geçmiştir. Uluslararası Uzay İstasyonuna (ISS), gemide yaşayan mürettebat için ikmal kargosu gönderilmesi gerekmiş ve bu kargoyu Elon Musk’ın kurucusu olduğu SpaceX’ şirketinin ürettiği ve işlettiği bir Dragon kargo kapsülü ISS’ye ulaştırmıştır. 2012'den önce, yalnızca hükümetler tarafından işletilen araçlar ISS’yi ziyaret etmiştir. Dolayısıyla Dragon, istasyona yanaşan ilk ticari araç olmuştur (Grush, 2019). Diğer yandan Mayıs 2020'de SpaceX Dragon kapsülüyle ilk mürettebatı fırlattı ve ISS’ye iki NASA astronotu gönderdi (Grush, 2022c). Nisan 2022’de ise, Axiom Space havacılık şirketi adına (Ax-1 görevi kapsamında) Uluslararası Uzay İstasyonunu (ISS) ziyaret eden ve orada gün aşırı kalan ilk tamamen özel astronot ekibi de SpaceX şirketinin Dragon kapsülüyle ISS’ye gitmiştir. Bu seyahat, Ekim 2021 de SpaceX’in Inspiration4 uçuşuyla ilk ful sivil mürettebatın yörünge uzay uçuşuna gönderilmesiyle gerçekleştirilen bir ilkin (Grush, 2021) sonraki adımını teşkil etmektedir ve herhangi bir NASA astronotunun bulunmadığı ve mürettebatı tamamen sivil bir ekipten oluşan ilk ISS ziyareti olma özelliği taşımaktadır (Grush, 2022d). Nisan 2022 tarihi itibariyle Dragon kapsülünün ISS’yi ziyaret sayısı 29’a ulaşmıştır (SpaceX, 2022a).
Amazon’un kurucusu ve CEO’su Jeff Bezos tarafından 2000 yılında kurulan Blue Origin, Kasım 2015’de “New Shepard” adındaki yörünge altı roketini fırlattıktan sonra başarıyla indirmiş ve uzay tarihinde ilk kez böyle bir başarı gerçekleştirilmiştir. Blue Origin, aynı New Shepard aracını Ocak 2016’da da ikinci kez fırlatıp indirerek roketini birden fazla kez kullanmayı başarmıştır (Grush, 2016). Blue Origin’in resmi web sayfasında belirtildiğine göre tekrar kullanılabilir fırlatma araçları 25 fırlatmaya kadar kullanılabilmektedir (Blue Origin, 2022). Diğer yandan 20 Temmuz 2021 tarihinde gerçekleştirilen ilk insanlı yörünge altı uçuşuyla, Blue Origin dört Guinness Dünya Rekoru (Uzaya giden en yaşlı kişi; Uzaya giden en genç kişi; aynı anda uzaya giden ilk kardeşler, Ödeme yapan müşterileri taşıyan ilk yörünge altı uzay aracı) kırmıştır (Blue Origin, 2021).
21. yy’da uzay endüstrisinde özel girişimlerin gerçekleştirdiği atılımlar, 20. yy’da devletlerarasında gerçekleşmiş olan sıkı rekabete benzer bir algı yaratmaktadır. Blue Origin’in başarıyla sonuçlanan yeniden kullanılabilir fırlatma roketi denemesinden sadece 1 ay sonra, Aralık 2015'te SpaceX şirketi, Falcon 9 isimli roketiyle ilk roket inişini gerçekleştirmiştir ve böylece yeniden kullanılabilir fırlatma roketi konusunda önemli bir başarı elde etmiştir (Grush, 2016). Bir uydu fırlatma şirketi olan Rocket Lab da roketlerin tekrardan kullanılabilirliğini sağlamak için çeşitli yollar izlemektedir. Üç yıllık hazırlığın sonunda 2 Mayıs 2022 tarihinde gerçekleştirdiği deneyde yapay bir roketi deniz yüzeyine düşmeden önce helikopterle yakalayıp güvenli inişini sağlamayı denemiş ve başarılı olmuştur. Bu şekilde roketlerini potansiyel olarak tekrar fırlatılabilir hale getirmenin ve ciddi bir maliyet tasarrufu yapmanın bir yolunu bulmuştur (Grush, 2022e).
Diğer yandan Virgin Grup’un kurucularından olan Richard Branson’un 2004 yılında kurduğu özel uzay uçuşu şirketi Virgin Galactic, 2010 yılında duyurduğu projesine ait SpaceShipTwo uzay uçağını 2016 yılında ilk kez tanıtmıştır (Grush, 2016). 11 Temmuz 2021 tarihinde ise gerçekleştirdiği 22. test uçuşunda firmasının kurucusu Richard Branson da dâhil olmak üzere toplam 6 kişilik mürettebatla ilk yolculu test uçuşunu gerçekleştirmiştir (Virgin Galactic, 2021). Bu gelişme, uzay turizmi konusunda en somut adımlardan biri olmuştur.
Bunların dışında uzay sektöründe rekabete dâhil olan işletmeler de bulunmaktadır. 2016 yılında kurulan bir uzay girişimi olan Astra, ilk ticari yükünü 2021'de Dünya yörüngesine teslim ederek, kurulduktan sonra en kısa sürede bu noktaya ulaşan en hızlı şirket ve NASDAQ borsasında kote olarak halka açık ilk uzay fırlatma şirketi olmuştur. Öte yandan Astra’yı diğer şirketlerden ayıran ve rekabet avantajı sağlayan bir diğer nokta ise, yörünge fırlatma hizmetlerinde, operasyonel fırlatma sağlayıcıları arasında fırlatma başına en düşük maliyetlerden birini sunmasıdır (Astra, 2022).
2010 yılında bir grup Silikon Vadisi ve uzay girişimcisi tarafından kurulmuş erken aşama özel uzay uçuşu girişimi olan Moon Express’in, Ay’a bir uzay aracı (lander) gönderme görevi için 2016 yazında ABD Federal Havacılık İdaresi’nden onay almıştır (Grush, 2016; Moon Express, 2022). Bu, Dış Uzay Antlaşması’nı (the Outer Space Treaty) imzalayan bir hükümetin, herhangi bir ticari kuruluşun Dünya yörüngesinin ötesine uçma konusunda resmi olarak yetkilendirilmesi ve devletin denetleme hak ve yükümlülüklerini üstlenmesi adına tarihte atılmış ilk adım olması dolayısıyla önemlidir (Moon Express, 2022).
2016 yılında gerçekleştirilen ilklerden bir diğeri ise, SpaceX’in interneti dünya yörüngesine taşıma hedeflerini barındıran Starlink projesine ait Microsat-2a and Microsat-2b adlarında iki test uydusunun Şubat ayında fırlatılması olmuştur (Grush, 2018). Bu konudaki gelişmeler gün geçtikçe artmakta ve geleceği nasıl şekillendireceği daha öngörülebilir bir düzeye gelmektedir.
Bundan sonraki bölümde Starlink gibi gelişmelerin henüz taze olduğu veya yakın zamanda somut adımların beklendiği projelere ve gelişmelere değinilecektir.
5. GELECEK BEKLENTİLERİ VE YÜKSELEN TRENDLER
5.1. İnternetin Yeraltından Gökyüzüne Yolculuğu
Yakın gelecekte gerçekleştirilmesi planlanan projeler uzay endüstrisinde başka ilkleri de beraberinde getirebilir. Özellikle, birçok endişeyi ve sorunu barındırmasına karşın, SpaceX, OneWeb, Project Kuiper ve diğer bazı kuruluşların, internet altyapısını yer altından kaldırıp gökyüzüne taşımak için alçak dünya yörüngesini on binlerce uyduyla doldurmayı planlaması örnek olarak gösterilebilir (Grush, 2019). Amazon şirketinin bir alt kuruluşu ve girişimi olan Project Kuiper gelecekteki uydularını yörüngeye oturtmak için düzinelerce fırlatma yapmayı planladığını duyurdu. Kombine şeklinde gerçekleştirilecek 83 uçuşun beş yıllık bir süre içinde gerçekleştirilmesi ve 3236 uygunun birçoğunun fırlatılmasının tamamlanacağı düşünülüyor. Uyduların, Avrupa fırlatma sağlayıcısı Arianespace (uzay fırlatma hizmeti sunan uluslararası bir şirket), ABD merkezli United Alliance (Boeing’in ortağı olduğu bir havacılık ve uzay mühendisliği şirketidir) ve Blue Origin (Amazon kurucusu Jeff Bezos’un uzay şirketi) tarafından geliştirilen roketler üzerinde uçacağı planlanıyor. Buna karşın, SpaceX’in sürekli büyüyen Starlink programı, henüz hiçbir uydusunu fırlatmamış olan Project Kuiper’den birkaç yıl önde. SpaceX şimdiye kadar 2.000'den fazla uyduyu yörüngeye fırlattı ve 250.000 civarında abonenin sisteme bağlanmasıyla dünya çapında hizmete başladı (Grush, 2022b).
5.2. Ay’a, Mars’a ve Ötesine
Çok sayıda özel şirket 2020lerde Ay’a robotik iniş araçları göndermeyi hedeflerken, SpaceX, Blue Origin ve daha fazlası bir gün Ay’a insan göndermeyi taahhüt etmektedir (Grush, 2019c). Örneğin NASA, Ay’a ilk kadın ve ilk renkli tenli insanı göndermeyi amaçlayan bir “aya iniş aracı” geliştirmek amacıyla SpaceX ile bir sözleşme imzalamıştır (Grush, 2022a). SpaceX, gezegenler arası yolculukları mümkün kılma vizyonuyla Starship projesini başlatmış ve 2019 yılında Starship adını verdiği uzay aracının testlerine başlamıştır (Grush, 2019a). Starship aracı (Görsel 4), hem kargoların hem de insanların Ay’a, Mars’a ve ötesine ulaştırılabilmesini mümkün kılmak için tasarlanmış yeniden kullanılabilir bir ulaşım sistemidir. Starship, mevcut Falcon araçlarımızdan daha fazla yük kapasitesine sahip olarak tasarlanmış ve bu sayede fırlatma başına marjinal maliyeti daha düşük uydular gönderilmesi amaçlanmıştır (SpaceX, 2022b). Mayıs 2021 tarihinde gerçekleştirilen testte, SN15 numaralı yüksek irtifa Starship prototipi fırlatılmasının ardından ilk başarılı inişi gerçekleştirmiş ve böylelikle somut gelişmeler daha da gözlemlenebilir hale gelmiştir (Roulette, 2021). Ek olarak, 2021 yılında NASA, SpaceX’in, Starship aracını gelecekte insanları ay yüzeyine götürebilecek bir iniş aracına dönüştürmesi için SpaceX’le 2,9 milyar $ değerinde sözleşme imzalamıştır. Zaman çizelgesinin olası olmadığını düşünenler olsa da, NASA ve SpaceX, ilk Ay’a inişi 2025 gibi erken bir tarihte gerçekleştirmek için çalışıyorlar (Grush, 2022a).
Bununla birlikte, SpaceX şirketi Ay Starship Misyonu kapsamında 2023 yılında ilk uçuşunu yapmaya hazırlanmaktadır. Starship gemisiyle gerçekleştirilecek olan uçuşta Japon girişimci Yusaku Maezawa ve (bir ay turizmi ve sanat projesi olarak tasarlanan) DearMoon’un mürettebatını bir hafta sürecek yolculuğa çıkacak ve Ay’ın yanından geçiş yapacaklardır (SpaceX, 2022b). İnsanları Mars’a taşımayı ve Mast’ta koloni kurmayı hayal eden Elon Musk için bu ve benzeri atılımların ön hazırlık maiyetinde olduğu ve kayda değer deneyimler sağladığı söylenebilir (Grush, 2019b). Bilgi birikimi kümülatif bir şekilde ilerleyen insan ırkı için uzak olmayan bir gelecekte, başka gezegenlerde kolonileşmeye ve gezegenler arası turizm faaliyetlerine yönelik girişim fırsatlarının ortaya çıkması da mümkündür.
Diğer yandan, yakın gelecekte gündemimize girmesi muhtemel olan başka bir gelişme ise Axiom Şirketinin, uzun vadede Axiom Station adını verdiği bir ticari uzay istasyonu inşa etmeyi amaçlaması ve dünya yörüngesinde bağımsız bir istasyon olarak ortaya çıkma projesidir. Bu durum gelecekte gökyüzünde bazı özel işletmelere ait birer şubelerinin, araştırma merkezlerinin ve otellerinin olabileceği düşüncesini doğurmaktadır. Şirket, Axiom Station’ın ilk modülünü 2024 gibi erken bir tarihte ISS’ye bağlamayı ve sonunda ISS’den ayrılıp serbest uçan bir platform olarak dünya yörüngesinde yer almayı amaçlıyor (Grush, 2022d).
5.3. Dibe Değil Göğe Madencilik: Asteroit ve Dünya Dışı Madencilik
Yükselen trendler arasında bulunan bir diğer konu ise Asteroit Madenciliğidir. Bu konuda henüz somut adımlar atılmış olmasa da iddialı gelecek planları ve projeksiyonlar her geçen gün sahneye çıkmaktadır. Google’un kurucularından Larry Page ve Avatar filmi yönetmeni James Cameron gibi isimlerin desteklediği Planetary Resources şirketi Ekim 2012’de değerli metalleri veya diğer doğal kaynakları içeren Dünya’ya yakın asteroitleri arayacağını duyurdu. Şirket, Dünya’ya yakın bilinen 9.000 asteroittin 1.500'üne, Ay’a gitmek için gereken enerji miktarıyla ulaşılabileceğini iddia etmiştir (Robertson, 2012). O tarihlerde büyük planlarını açıklayan birkaç şirketten biri olan ve Donkişotvari uzay girişmerinden biri olarak kabul edilen Planetary Resources girişimi, dünya yörüngesine bazı test uyduları fırlatmış olsa da henüz hedeflerini başardığı söylenemez. Bunun dışında şirket, büyük ölçüde daha pratik iş uygulamalarına doğru yönelmiştir. Dünya yüzeyindeki maddelerin bileşimini ölçmek ve doğal kaynaklar hakkında ayrıntılı bilgi sağlamak için Ceres adlı bir programa 21.1 milyon $’lık bir yatırım yaptığını duyurmuştur (Robertson, 2016).
Uzay alanında yaşanan önemli gelişmelerden bir diğeri de 2018 yılında Ay’ın yüzeyinde su buzu olduğuna dair kesin kanıtların ortaya çıkmasıdır. Su, yaşam için gerekli olduğundan, Ay’daki gelecekteki uzun vadeli görevler için inanılmaz derecede değerli olabilecek bir kaynaktır. Bu suyun ayda geri dönüştürülebilmesi, içme suyu veya banyo suyu olarak kullanılabilmesi muhtemeldir. Gelecekte Ay’a gerçekleştirilecek seyahatlerde ziyaretçileri beslemek için gerekli olan bitkilerin Ay’da büyütülmesine yardımcı olmak için de kullanılabilir. Ancak hepsinden önemlisi ve en yakın vadede mümkün gözüken katkısı, suyun ana bileşenlerinin (hidrojen ve oksijen) şu anda roketlere güç sağlamak için kullanılan en önemli malzemelerden olmasından kaynaklanmaktadır. Ay yüzeyindeki suyun yakıt olarak dönüştürülebilmesi ve kullanılabilmesi uzay alanındaki gelişmelerde ciddi anlamda maliyet tasarrufu sağlayabilir. Hali hazırda gerçekleştirilecek uzay yolculuklarında gerekli bütün yakıt dünyadan karşılanmaktadır. Ancak Ay’dan da ikmal yapılabilecek olması uzay araçlarının ayı bir kaldıraç olarak kullanabilmesine ve böylece daha uzak mesafelere ulaşabilmesine imkân sağlayabilir. Diğer yandan Ay’ın yerçekimi dünyaya oranla 6’da 1 daha az olduğundan, oradan gerçekleştirilecek fırlatmalarda daha az enerji ihtiyacı olacaktır ve yapılan bazı analizler sonucunda ay suyunun kullanılmasının ve aydan kalkış yapılmasının dünyaya göre daha ucuz olduğu ortaya çıkmıştır. Bu konuda gerçekleştirilecek özel girişimlerin karlı bir hale gelebilmesi yaklaşık bir 10 yıl alacak gibi gözüküyor. Diğer yandan Ay madenciliğinin çok riskli olması dolayısıyla yatırımcıların ve özel girişimlerin bu alana girmekte tereddüt göstermesi mümkün. Bu nedenle, NASA’nın erken madencilik geliştirme çabalarını kısmen finanse ederek sürece dâhil olmasının faydalı olacağı düşünülüyor. Bu şekilde, güvenilir bir devlet kurumunun dâhil olması ve maliyetlerin bir kısmını üstlenmesi durumunda ticari yatırımcıların devreye girme olasılığı daha yüksek olacaktır (Grush, 2018b).
SONUÇ
Gerçekleştirilen çalışma neticesinde anlaşılmaktadır ki, insanlık her geçen gün uzaya ve uzaklara bir adım daha yaklaşmaktadır. Yaklaşık 100 yıldır gelinen nokta incelendiğinde bilgi birikiminin kümülatif olarak arttığı ve gelişmelerin katlanarak hız kazandığı gözlemlenebilmektedir. Devlet otoriteleri ile başlayan somut uzay alanındaki gelişmeler zaman içerisinde özel sektöre doğru kaymıştır. İlk zamanlar, devlet otoritelerinin bazı hizmetleri ihale usulü ile özel işletmelere yaptırdiği ve hiçbir şekilde bu teşebbüslere söz hakkı vermediği görülmüştür. Ancak 21.yy’ın başından itibaren özel girişimlerin devlet otoritelerinden bağımsız olarak çalışmalar yapmaya başladığı ve artık uzay alanında hükümetlere veya kamu kuruluşlarına hizmet sattığı gözlemlenmektedir. Artık özel işletmeler Uluslararası Uzay İstasyonuna astronotları ve hatta turistleri bile taşımakta, ticari anlamda dünya yörüngesine turistik seyahatler düzenlemekte ve gelecekte başka gezegenlere yolculuk düzenlemeyi planlamaktadır. Uzay Endüstrisinde ciddi faaliyet gösteren çok fazla kuruluş olmamasına rağmen, yüksek know-how gerekliliği ve ezici maliyetlerden dolayı genç girişimler için zorlu bir sektördür. Ancak endüstri dallarının genişlemesi ve artık bir işletmenin bütün faaliyetleri tek başına yapmak yerine bazı hizmetleri outsourcing yapması dolayısıyla, belirli niş alanlarda uzmanlaşabilen girişimler için fırsatlar mümkündür. Araştırma neticesinde görülmektedir ki; geleceğin rekabet arenasının yeryüzünden atmosfer dışına taşınacağı aşikârdır. Bu alanda hem özel girişimlerin hem de yarışı arkadan takip eden ülkelerin harekete geçmesi elzemdir.
KAYNAKÇA
Act, C. S. L. (1984, October). “Public Law 98–575. In 98th Congress”. HR (Vol. 3942, pp. 30–98).
Astra. (14 Mart 2022). “Astra And Spaceflight Inc. Announce Multi-Launch Contract”. ASTRA. https://astra.com/news/astra-spaceflight-inc-announce-multi-launch-contract/ Erişim Tarihi: 23.04.2022).
Blue Origin. Operational Reusability. ABOUT BLUE ORIGIN. Blue Origin. https://www.blueorigin.com/about-blue (Erişim Tarihi: 02.04.2022).
Blue Origin. (1 Ekim 2021). Blue Origin’s first astronaut spaceflight breaks four Guinness World Records titles. Blue Origin. https://www.blueorigin.com/news/first-astronaut-crew-receive-guinness-world-records (Erişim Tarihi: 21.04.2022).
Britannica. (2022). “Yang Liwei”. Space Next 50, Encyclopedia Britannica. https://www.britannica.com/explore/space/yang-liwei/ (Erişim Tarihi: 20.03.2022)
FAA. (2022). “Licensed Launches”. Launches, Commercial Space Data, Data & Research, Federal Aviation Administration, https://www.faa.gov/data_research/commercial_space_data/launches/ (Erişim Tarihi: 08.05.2022).
George, K. W. (2019). The economic impacts of the commercial space industry. Space Policy, 47, 181–186.
Grush, Loren. (22 Aralık 2016). 2016: THE YEAR IN SPACE. The Verge. https://www.theverge.com/2016/12/22/13845178/2016-space-nasa-juno-spacex-mars-blue-origin-scott-kelly (Erişim Tarihi: 02.04.2022).
Grush, Loren. (22 Şubat 2018a). “SpaceX just launched two of its space internet satellites — the first of nearly 12,000”. The Verge. https://www.theverge.com/2018/2/15/17016208/spacex-falcon-9-launch-starlink-microsat-2a-2b-paz-watch-live (Erişim Tarihi: 07.05.2022).
Grush, Loren. (23 Ağustos 2018b). “Why mining the water on the Moon could open up space exploration”. The Verge. https://www.theverge.com/2018/8/23/17769034/nasa-moon-lunar-water-ice-mining-propellant-depots (Erişim Tarihi: 07.05.2022).
Grush, Loren. (3 Nisan 2019a). “SpaceX just fired up the engine on its test Starship vehicle for the first time”. The Verge. https://www.theverge.com/2019/4/3/18271547/spacex-starship-starhopper-raptor-engine-ignition-hop-static-fire-test (Erişim Tarihi: 09.05.2022).
Grush, Loren. (28 Eylül 2019b). “Watch Elon Musk give a design update on SpaceX’s next-generation Starship rocket”. The Verge. https://www.theverge.com/2019/9/28/20885643/spacex-elon-musk-starship-super-heavy-rocket-update-watch-live-stream-time (Erişim Tarihi: 09.05.2022).
Grush, Loren. (11 Aralık 2019c). THIS WAS THE DECADE THE COMMERCIAL SPACEFLIGHT INDUSTRY LEAPT FORWARD. The Verge. https://www.theverge.com/2019/12/11/20981714/spacex-commercial-spaceflight-space-industry-decade-nasa-business (Erişim Tarihi: 04.04.2022).
Grush, Loren. (15 Eylül 2021). “How to watch the Inspiration4 launch, SpaceX’s first fully private mission to space”. The Verge. https://www.theverge.com/2021/9/15/22675519/how-to-watch-inspiration4-spacex-first-fully-private-crew (Erişim Tarihi: 27.04.2022).
Grush, Loren. (23 Mart 2022a). “NASA announces plans to develop second Moon lander, alongside SpaceX’s Starship”. The Verge. https://www.theverge.com/2022/3/23/22993287/nasa-second-human-lunar-lander-moon-artemis-spacex (Erişim Tarihi: 22.04.2022).
Grush, Loren. (5 Nisan 2022b). “Amazon’s Project Kuiper books up to 83 rockets to launch its internet-beaming satellites”. The Verge. https://www.theverge.com/2022/4/5/23010245/amazon-project-kuiper-megaconstellation-arianespace-ula-blue-origin (Erişim Tarihi: 20.04.2022).
Grush, Loren. (07 Nisan 2022c). “SPACEX POISED TO SEND FIRST PRIVATE CREW TO THE INTERNATIONAL SPACE STATION FOR AXIOM SPACE”. The Verge. https://www.theverge.com/2022/4/7/23013067/spacex-crew-dragon-axiom-space-ax-1-iss-launch (Erişim Tarihi: 27.04.2022).
Grush, Loren. (8 Nisan 2022d). “SpaceX, Axiom Space için uzay istasyonuna giden ilk tamamen özel ekibi başarıyla başlattı”. The Verge. https://www.theverge.com/2022/4/8/23016377/spacex-crew-dragon-axiom-space-ax-1-successful-launch-iss (Erişim Tarihi: 26.04.2022).
Grush, Loren. (2 Mayıs 2022e). “Rocket Lab catches falling rocket with a helicopter — then drops it in the ocean”. The Verge. https://www.theverge.com/2022/5/2/23032354/rocket-lab-helicopter-catch-electron-reuse (Erişim Tarihi: 05.05.2022).
Haase, E. E., Christensen, C. B., & Ten Cate, H. (2002). Global commercial space industry indicators and trends. Acta Astronautica, 50(12), 747–757
Kordina, Florian. (2021). “New Shepard VS SpaceShipTwo”. Everyday Astronaut. https://everydayastronaut.com/new-shepard-vs-spaceshiptwo/ (Erişim Tarihi: 18.04.2022).
McAlister, P. (2001). Paper Session III-C-The Economic Impact of Commercial Space Transportation on the US Economy.
Moon Express. Opening The Frontier For All Of Us. Moon Express. https://moonexpress.com/ (Erişim Tarihi: 03.04.2022).
Moranta, S., & Donati, A. (2020). Space Ventures Europe 2018 — Entrepreneurship and Private Investment in the European Space Sector. New Space, 8(1), 7–17.
NASA. (2021). “NASA, SpaceX Adjust Next Space Station Crew Rotation Launch Date”. Commercial Crew Program, NASA. https://blogs.nasa.gov/commercialcrew/2021/09/ (Erişim Tarihi: 21.04.2022).
Nationla Archives. (2022). “Space Exploration”. Archives Library Information Center, Nationla Archives. https://www.archives.gov/research/alic/reference/space-timeline.html (Erişim Tarihi: 20.03.2022)
Petersen, Carolyn Collins. (2018). “The History of the Chinese Space Program”. ThoughtCo https://www.thoughtco.com/chinese-space-program-4164018 (Erişim Tarihi: 20.03.2022)
Reuters. (2020). “TIMELINE-Major milestones in Chinese space exploration”. REUTERS. https://www.reuters.com/article/space-exploration-china-moon-idUSL1N2I90NP (Erişim Tarihi: 20.03.2022)
Robertson, Adi. (24 Nisan 2012). “Asteroid mining company Planetary Resources details plans for space resource hunt”. The Verge. https://www.theverge.com/2012/4/24/2971389/planetary-resources-asteroid-mining-plans (Erişim Tarihi: 28.04.2022).
Robertson, Adi (27 Mayıs 2016). “Asteroid mining company Planetary Resources kills ‘space selfie’ Project. The Verge. https://www.theverge.com/2016/5/27/11799548/planetary-resources-kickstarter-ended-ceres-investment (Erişim Tarihi: 30.04.2022).
Roulette, Joey (2021). “SpaceX successfully landed a Starship prototype for the first time”. The Verge. https://www.theverge.com/2021/5/5/22421845/spacex-starship-sn15-successful-landing (Erişim Tarihi: 09.05.2022).
Royal Museums Greenwich. (2022). “Space Race Timeline”. Royal Museums Greenwich. https://www.rmg.co.uk/stories/topics/space-race-timeline (Erişim Tarihi: 19.03.2022)
SpaceX. (2022). “DRAGON; Sending Humans And Cargo Into Space”. Dragon, SpaceX. https://www.spacex.com/vehicles/dragon/ (Erişim Tarihi: 21.04.2022).
SpaceX. (2022). “STARSHIP SN15”. Starship, SpaceX. https://www.spacex.com/vehicles/starship/ (Erişim Tarihi: 09. 05.2022).
USGS. (2022). “What is remote sensing and what is it used for?”. USGS Science for a changing World. https://www.usgs.gov/faqs/what-remote-sensing-and-what-it-used (Erişim Tarihi: 22.03.2022).
Virgin Galactic. (2021). Virgin Galactic Successfully Completes First Fully Crewed Spaceflight. News Details. Virgin Galactic. https://investors.virgingalactic.com/news/news-details/2021/Virgin-Galactic-Successfully-Completes-First-Fully-Crewed-Spaceflight/default.aspx (Erişim Tarihi: 03.04.2022).
Zak, Anatoly. (2022). “THE 20TH CENTURY: The Space Age”. Chronology, Russian Space Web http://www.russianspaceweb.com/chronology_XX.html (Erişim Tarihi: 18.03.2022)
98th United States Congress, (1984, October). Public Law 98–575. In 98th Congress, HR (Vol. 3942, pp. 30–98).
